یکی از هنرهای قدیمی و سنتی ایران قلم زنی است که در آن با استفاده از یک سری ابزار خاص بر روی برخی فلزها نظیر مس، طلا، نقره و غیره نقش و نگارهای زیبا و ظریفی ایجاد می‌شود. هنر قلم زنی دارای قدمت بسیار طولانی در کشور بوده و به دلیل جذابیت‌های که دارد تاکنون تداوم داشته است. در ادامه مطالب ما قصد داریم در رابطه با هنر قلم زنی و ابزار مورد نیاز آن صحبت کنیم. اگر شما نیز جزو علاقمندان به این هنر قدیمی ایران زمین هستید، لطفا تا انتهای مطالب با ما بمانید و با این زیر شاخه صنایع دستی نفیس کشورمان بیشتر آشنا شوید.
قلم زنی چیست؟
قلم زنی یک نوع هنر قدیمی است که در زمره صنایع دستی جای دارد. در فرایند قلم زنی با استفاده از یک سری قلم های مخصوص بر روی فلزاتی نظیر برنج، نقره، مس و طلا خط و نقوشی ایجاد می شود. استاد‌کاران قلم زنی با دقت و ظرافت تمام ضرباتی را با استفاده از چکش بر روی انتهای قلم مخصوص این هنر زده و به این ترتیب نقش مورد نظر خود را بر روی فلزات حک می‌کنند.
لازم به ذکر است که هنر قلم زنی از جمله مواردی است که همواره مورد توجه هنرمندان قرار دارد و طرفداران بسیاری نه فقط در ایران بلکه در همه جای دنیا دارد.
پژوهشگران معتقد هستند که یکی از دلایل اصلی توجه و علاقه زیاد هنرمندان به این هنر سنتی، دوام و مقاومت بالای اشیایی که این هنر روی آن ها پیاده می شود است. به هرحال هنرمندان فعال در این حوزه می دانند تمامی آثار ارزشمندی که با استفاده از چکش و قلم بر روی فلزات خلق می کنند در طول زمان فرسوده و نابود نشده و از بین نمی رود.
حتی می‌توان گفت که نقوش مورد استفاده در هنر قلم زنی از جمله مواردی است که در طول تاریخ متناسب با تغییرات و تحولاتی که در امور فرهنگی و سیاسی کشور رخ داده تغییر کرده است. به نحوی که می توان از کنار هم چیدن نقوش بر اساس قدمت تاریخی آن ها متوجه این تغییرات شد.
بررسی تاریخچه هنر قلم زنی
هنر قلم زنی جزو هنرهای قدیمی در کشور ما بوده و طبق آثار به جای مانده مشخص است این هنر قدمت بسیار بالایی در کشور ما دارد. طبق اظهارات و شواهد موجود سابقه قلم زنی و ایجاد نقوش بر روی فلزات به سه هزار سال پیش از میلاد بر می گردد. اما پیشینه این هنر در کشور ما فاقد تاریخ روشن است. قدیمی ترین و ابتدایی ترین ابزار به جای مانده از این هنر متعلق به دوره هخامنشیان بوده و این آثار نشان دهنده قدمت طولانی این هنر در کشورمان است.
به نظر می‌رسد از همان صده های اول ورود صنعت فلز کاری به عرصه زندگی بشر، هنر قلم زنی نیز شکل گرفته و تا به امروز ادامه یافت است. تاریخ نشان می دهد که در اوایل هزاره اول پیش از میلاد، صنعت و هنر فلز کاری نیز در قسمت هایی از کشور ما شکل گرفته که جام طلای حسنلو نیز گواه بارز آن می باشد. جام مذکور در سال ۱۳۳۵ در خاک کشور ما کشف شده است که پر از نقش و نقوش بسیار زیبا و خیره کننده برجسته بوده که نقوش روی آن شامل ارابه و خدایان سوار بر گردونه است.
همچنین آثار بسیار زیبا و ارزشمندی نظیر جام های طلای مارلیک از قلم زنی و فلز کاری از هزاره اول قبل از میلاد کشف شده که همگی آن ها گواه رونق این هنر از قدیم در کشور ما هستند.
همانطور که گفتیم امروزه آثار ارزشمندی از هنر قلم زنی از قدیم بر جای مانده که تقریباً تمامی آنها متعلق به ایرانیان می باشد و یکی دیگر از نمونه های باز آن یک بادیه یا جام بزرگ پایه دار از جنس مس است که در حال حاضر در ورودی سازمان مالکیت معنوی سازمان جهانی مالکیت فکری سوئیس جای گرفته است. جام قدیمی نام برده از جمله هنرهای دستی استان مرکزی است که در ورودی سازمان هنر دست ایرانیان را به رخ جهانیان می کشد.
ابزار و وسایل مورد نیاز برای قلم زنی شامل چه مواردی است؟
اگر شما هم جزو علاقمندان به هنر قلم زنی هستید، اما چندان شناخت کافی با آن ندارید و یا به تازگی به این هنر علاقمند شده و اکنون تصمیم به آموزش و فراگیری آن دارید، باید قبل از هر چیزی با ابزار و وسایل مورد نیاز برای اجرای آن آشنا باشید. برای معرفی ابزار و وسایل مورد نیاز هنر قلم زنی، باید آن را در دو دسته جداگانه بررسی کنیم که شامل ابزار و وسایل لازم جهت آماده کردن کار و ابزار و لوازم مخصوص اجرای کار هستند.
ابزار و وسایل آماده سازی ابزار کار قلم زنی:
ابزار و لوازم آماده سازی معمولاً به دلیل راحت کردن فرآیند اجرای قلم زنی و همچنین افزایش سطح کیفیت کار کاربرد دارند و شامل موارد زیر هستند.
- کفش مخصوص
- دستکش مخصوص
- ماسک
- انبر
- هسیون
- منبع حرارتی جهت ذوب قیر
ابزار و وسایل اصلی قلم زنی
ابزار و وسایل اصلی قلم زنی جزو ضروریات کار بوده و فقدان هر کدام از آنها مطمئناً موجب ایجاد اخلال در فرآیند اجرای طرح مورد نظر و همچنین کاهش شدید کیفیت کار خواهند شد. بنابراین اگر شما تصمیم جدی جهت اجرای قلم زنی به صورت حرفه ای دارید باید قبل از شروع به کار تمام ابزار و لوازم مورد نیاز برای آن را فراهم کنید. به طور کلی مهمترین ابزار کار قلم زنی شامل موارد زیر است.
1 - چکش های مخصوص قلم زنی :
معمولا دو نوع هستند که شامل چکش های فلزی و لاستیکی بوده و هر دو نوع آن دارای دسته چوبی است. چکش های فلزی معمولاً برای کوبیدن روی قلم و ایجاد نقش روی کار به کار می روند و چکش های لاستیکی به منظور کوبیدن خود ظرف فلزی یا زمینه کار جهت برجسته و یا مسطح کردن آن کاربرد دارد.
2 - ابزار مخصوص و لوازم مخصوص پرداخت قلم زنی :
این ابزار نیز جهت پرداخت طرح بر روی سطح کار مورد استفاده قرار می گیرند و شامل دستگاه پولیش که ممکن است فرچه ای و یا نمد باشد و سنباده و سوهان می باشد.
3 - انواع قلم مخصوص قلم زنی :
قلم های فلزی معمولا یک سری ابزار فلزی هستند که در چندین مدل جهت اجرای سبک های مختلف قلم زنی بر روی سطح کار مورد استفاده قرار می گیرند.
معمولا پرکاربردترین انواع قلم برای حکاکی بر روی فلز شامل قلم ها آج دار، قلم های برش، قلم های پرداز، پرکار فلزی هستند.
4 - ظروف فلزی
ظروف فلزی شامل یک سری ابزار فلزی چکش خوار هستند و می توانند از جنس طلا، مس، نقره، روی، برنج و غیره باشند.
5 - دیگر مصالح مورد نیاز
علاوه بر موارد ذکر شده ابزار دیگری نیز وجود دارند که وجود آن برای اجرای با کیفیت طرح روی ظرف فلزی لازم است که شامل موارد زیر هستند:
- قیر
- گچ
- اسید
- دوده
- مقوا
- نفت
- مواد پوستی
- روغن جلا
- زیر سری ظرف فلزی
- کیسه کرده
- تسمه چرمی
- میز کار
- مشعل
نحوه اجرای قلم زنی بر روی فلزات
همانطور که می دانید در هنر قلم زنی، قلم مخصوص این حرفه بر روی طرح قرار گرفته و مورد اصابت ضربات ملایم چکش قرار می گیرد. به همین دلیل ظرف مورد نظر که ممکن است از جنس طلا، نقره، مس، برنج یا غیره باشد، در معرض فرو رفتگی و سوراخ شدن قرار دارد. برای پیشگیری از سوراخ شدن ظرف فلز، ایجاد آلودگی صوتی زیاد و افزایش کیفیت کار، ابتدا در اولین گام قلم کاران داخل ظرف را با محلول گچ و قیر پر می کنند.
سپس در گام دوم نقش و شکل مورد نظر خود را بر روی ظرف فلزی ترسیم کرده و آنگاه قلم متناسب با طرح رسم شده را انتخاب نموده و شروع به کار می کنند.
قلم مخصوص باید به حالتی خاص بر روی طرح قرار گرفته و سپس با چکش بر آن به صورت آرام ضربه وارد شود.
یکی از نکات بسیار مهم در هنر قلم زنی رعایت تغییرات شدت ضربه متناسب با طرح است. به عبارت دیگر در مواقعی که طرح مورد اجرا بر روی ظرف فلز نیاز به فرو رفتگی بیشتری دارد باید شدت ضربه بیشتر باشد و بر عکس زمانی که طرح نیاز به فرورفتگی اندکی دارد ضربه باید بسیار آرام وارد شود. به هر حال باید شیارها و نقش های مد نظر با تغییرات شدت ضربه بر روی ظرف حک شود.
به همین دلیل است که حرفه ی قلم زنی بر خلاف تصور بسیاری از افراد که آن را ساده و راحت می پندارند، یک حرفه بسیار فنی بوده و نیاز به تخصص نسبتاً بالایی دارد.
پس از آنکه تمام نقش های مورد نظر بر روی ظرف فلزی با دقت و ظرافت بالا حک شدند و دیگر فرآیند قلم زنی به اتمام رسید، باید محلول قیر و کچ داخل ظرف را خالی کرده و بر روی نقش و شیارهای حاصل از قلم زنی زغال ریخت و سپس سطح ظرف را با روغن جلای سیاه پوشش داد. پوشاندن سطح ظرف مسی پس از حکاکی شدن به منظور سیاه و مشخص تر شدن صورت می گیرد. به این ترتیب کار قلم زنی بر روی فلز به اتمام می رسد.
معرفی سبک‌های مختلف قلم زنی
هنر قلم زنی نیز همچون بسیاری از هنرها و حرفه های دیگر دارای سبک های متعدد بوده و طرفداران این هنر به روش های متعدد می توانند آن را روی ظروف فلزی اجرا کنند. بنابراین هر هنرمندی بسته به سلیقه خود می تواند یکی از سبک های دلخواه را انتخاب کرده و با آرامش توامانی که این هنر به او می دهد آن را روی ظرف فلزی حک کند.
سبک قلم گیری
سبک قلم گیری، سبکی است که در اغلب اوقات به منظور حکاکی و کنده کاری فلز کاربرد دارد. این سبک، قلم مخصوص به خود را دارد و قلم آن به حالت مخروطی شکل می باشد. حاصل ضربه قلم حکاکی، ایجاد اشکالی به حالت شیار بر سطح ظرف فلزی است. جهت تنظیم میزان نازکی و کلفتی سطح شیار فرد قلم کار باید تمرکز خود را بر روی تنظیم زاویه قلم بر سطح فلز معطوف کند. به نحوی که برای ایجاد شیار نازک و برش کمتر از سطح ظرف باید زاویه قلم نزدیک به سطح کار باشد و برای ایجاد شیاری عمیق و ضخیم تر باید زاویه قلم بر عکس تنظیم شود.
سبک نیم برجسته
سبک نیم برجسته که به سبک منبت نیز معروف است، یکی دیگر از سبک های رایج هنر قلم زنی است که در آن فاصله ای ایجاد شده بین سطح اصلی فلز و نقش ایجاد شده و یا به عبارت دیگر فاصله بین موضوع و زمینه حدود دو سانتیمتر باید باشد. معمولاً این سبک هنر قلم زنی جهت تزیین طرح به سبک ریزه کاری مورد توجه قرار دارد.
سبک مشبک
از قلم زنی به سبک مشبک در روزگاران قدیم جهت ساخت چراغ‌های فانوسی استفاده شده است. در این سبک زمینه از سطح فلز جدا می شود. بنابراین دیگر نیازی به استفاده از زمینه در ریزه قلم زنی و خواباندن برجسته کاری در زمینه نیست.
سبک ریزه کاری
سبک ریزه کاری یا به عبارت دیگر ریزه قلم یا زمینه پر یکی از سبک های پر کاربرد هنر قلم زنی بوده و موجب ایجاد طرح و نقش های ظریف و ریز بر روی سطح فلزی می شود. در این روش پس از آن که نقش و طرح های ظریف و ریز بر روی بوم و سطح فلز با قلم مخصوص ایجاد شدند جهت آشکار سازی طرح اصلی باید زمینه کار از طرح جدا شود.
سبک برجسته
سبک برجسته قلم کاری یکی از سبک های معروف اصفهان است. البته این سبک در استان اصفهان به سبک جندکاری معروف می باشد. نحوه اجرای این سبک بر روی ظرف فلزی به نحوی است که ابتدا پشت کار قیر کاری شده و سپس طرح مورد نظر روی سطح فلز کاربن می شود. قلم مخصوص این سبک قلم نیم بر است که پس از کاربن کردن طرح با استفاده از قلم نام برده سبک مورد نظر بر روی کار تثبیت می گردد.
پس از آن که طرح به طور کامل بر روی سطح کار حک شد، باید قیر را از پشت آن جدا کرد و سپس سطح پردازش شده را قیر کاری کرد. حال باید به واسطه قلم های مخصوص جندکاری که شامل قلم کفه تخت، کفه رو و قوشه هستند ظرف را برجسته کرد.
سپس بار دیگر قیر را از روی سطح پردازش جدا کرده و آن را به سمت اولیه یا قسمت پشتی کار زده و سپس رو سازی و زمینه کردن کار نیز انجام می شود.
سبک عکسی
این سبک به همراه ایجاد سایه و روشن بر روی ظرف حک می شود. البته ناگفته نماند که در سبک عکسی نباید زمینه کار کاملا پر گردد.
